Будда наян насандаа нирваан дүр үзүүлтлээ 45 жил сургаал номлолоо айлдаад паринирваан буюу төрөл арилжихаас үүрд ангижирчээ. Үүнээс цааш түүний шавь нар сургаал номлолыг нь аман хэлбэрээр дамжуулж байгаад МЭӨ 480 онд Буддын сургаалыг судар болгох цуглааныг зохион байгуулжээ. Раднашагрихд зохион байгуулагдсан уг цуглаанаар Буддын сургаалыг бичиглэн буулгах зорилго тавьж МЭӨ 380 онд Вайшалид буддын лам нар Винай-н ёсыг сахиж байгаагаа батлах зорилготой 2 дахь цуглааныг зохиожээ. Гэтэл 2 дахь цуглааны үед лам нар Буддын сургаалыг харилцан адилгүй ойлгож байгаа нь илэрч зөрчил үүссэн байна.
Уг зөрчил даамжирч 2 томоохон урсгалыг бий болгосны нэг нь Махаяна буюу Их хөлгөний урсгал, нөгөө нь уламжлалт арга барилыг өвлөн авсан Тэравада буюу Бага хөлгөний урсгал болно. Махаяна нь Энэтхэгийн зүүн хойд хэсэгт тархаж улмаар өнөөгийн Балба, Хятад, Төвд, Япон, Солонгос, Вьетнамд түгэн дэлгэрсэн бол Тэравада нь Энэтхэгийн зүүн өмнөд хэсгээр тархаж өнөөгийн Шри Ланка, Бирм, Тайланд, Камбож, Лаост тархжээ.
Буддын ариун судруудыг тэравадын лам нар МЭӨ 1-р зуунд Шри Ланкад 4 дэх удаагаа цугларахдаа бичиж тэмдэглэсэн гэдэг. Эдгээр судрууд нь Буддагийн ярьж байсан эртний Энэтхэгийн ярианы хэл болох пали хэлээр бичигдсэн байна. Ингээд судруудыг далдуу модны навчин дээр буулгаж Палийн ёс буюу Типитака хэмээн нэрлэдэг. Типитака нь гурван сагс гэсэн утгатай үг бөгөөд уг судар нь Винай-питака, Сутта-питака, Абхидам-питака гэсэн 3-н хэсгээс бүрдэж буйг илэрхийлжээ.
Винай-питакад лам нарын баримталбал зохих 227 зүйлийн ёс жаягийг бичиж тэмдэглэжээ. Сутта-питакад Буддын номлосон 4-н үнэн, 8-н шатлалт зам мөр, Буддын шашны ихэд дэлгэрсэн Дармападын судар болон Жатака-гийн номлол бичигджээ. Үнэний зам мөр гэсэн утгат Дармапада-д МЭӨ 563-483 онуудын хооронд цуглуулсан Буддын сургаал номлол багтана. Эдгээр нь тэравадын урсгалынхны даган мөрддөг ариун сургаалууд юм. Жатака нь Буддагийн урьд төрлүүдийн тухай домог ярианууд багтах ба 10-н зүйлийг /ууч сэтгэл, сайн санаа, элдэв төсөөллөөс зайлсхийх, мэргэн ухаан, зоримог шулуун зан, эрч хүч, тэсвэр тэвчээр, шударга зан, тусч сэтгэл, сэтгэл хөдлөл/ төгс эзэмшсэнээр буддын шашны туйлын зорилгод дөтлөх боломжтойг өгүүлнэ.
Абхидам-питакад буддын шашны ертөнцийг үзэх тухай өгүүллэгүүд багтана. Бодит амьдралаас ишилж бусад сургаал номлолуудаас ялгарч, ямар учраас давуу талтай болж байгааг ухуулан таниулах зорилготой эдгээр өгүүллэг нь гүн ухаан, сэтгэл зүйн хэв шинжийг тусгасан байдаг.
Тэравадын урсгалд хүн сансар оршихуйн тасралтгүй эргэлдэх хүрднээс мултарч архад /арахант/ болохын төлөө хичээн зүтгэх ёстойг номлодог. Тэравадын урсгалд Буддын сургаалыг ёсчлон мөрдөж, амьсгал хураасныхаа дараа нирваанд хүрэх учиртай гэгээнтэн мэргэдийг архад хэмээн нэрлэдэг. Архад болсноор сансар оршихуйгаас бүрэн холдож хойд төрлөөс ангижрах болно.
Архад нарыг хэрхэн ойлгох, архад, будда 2-ыг хэрхэн ялгах салгах дээр нэг биш удаа мэтгэлцээн явагдаж байсан ба Махаяана буюу Их хөлгөний ёсныхон архадууд Буддагийн хүслийг гүйцэхгүй хэмээсэн дүгнэлтэд хүрсэн байна. Учир нь архадууд хойд төрлөөс ангижирдаг бол Буддагийн хүсэл нь бусдыг хайрлан хамгаалж, өрөвдөн ойлгосноор өөрийгөө бус өрөөлийг аварч энэрэхийн төлөө ахин төрөх буюу ариун зорилгынхоо төлөө нэгэнт ангижирсан төрлөө эргэн авахад оршдог хэмээн үзжээ.
Тэравадын урсгалынхан өөрсдийн номлолыг Буддагийн өөрийнх нь хэлсэн сургаал номлол болохыг баталдаг бол Махаяаны урсгалын ихэнх судар бичиг нь түүхийн үүднээс авч үзвэл Буддатай ямар ч холбоо хамааралгүй боловч мөн л түүний сургаал хэмээн үздэг болно. Жишээлбэл Их хөлгөний ёс заншилд ихээхэн чухал Пражняпарамита сударт /төгс мэргэн ухааны тухай/ өгүүлж буй сургаалыг Будда айлдсан гэх боловч тухайн үеийн хүмүүс энэхүү айлдварыг ухаж ойлгоход бэрх байсан учраас дунд тивд орших могойн ордонд хадгалуулсныг тохиромжтой цаг нь ирэнгүүт буддын агуу их гүн ухаантан Нагаржуна олонд таниулсан гэдэг.
Их хөлгөн судрууд сонгодог самгард хэл дээр бичигдэж Тэравадын сударт байдаггүй том жижиг хэмжээний үлгэр домог, өгүүллэгээр баяжсан байдаг. Эдгээр судруудад бодит Будда болох Сиддхартаг үлгэр домгийн баатрын дүрээр дүрсэлсэн нь элбэг. Мөн эдгээр сударт Сиддхарта ганцаараа Будда байгаагүй, түүнээс өмнө олон Будда байсан, хожим ч гэсэн нэг бус Будда төрнө гэдгийг онцлон тэмдэглэжээ.
Их хөлгөний ёсонд бусдад туслахын төлөө нирваанд хүрэхээ хойшлуулсан бодьсадва нар чухал үүрэгтэй. Хэдий нирваанд хүрч сансар оршихуйн хүрднээс мултрах боломжтой байсан ч бусдыг энэрэн нигүүлсэх үүднээс тэдэнд туслахын төлөө сансар оршихуйд эргэн ирсэн бодьсадва гэдэг үгний бодь гэдэг нь гэгээрсэн, садва /саттва/ нь махбод гэсэн утгатай болно.
Жишээ нь Авалокитешвара /Аръяабал буюу Жанрайсиг/ нь сансрын бүх амьд биетийг аврах үүрэг хүлээсэн бодьсадва. Үүргээ биелүүлэхийн төлөө бүхий л хүчээ шавхаж, эцэст нь гутарчээ. Ингээд уйлахад нь унасан нулимс газарт хүрмэгцээ бадамлянхуа болон цэцэглэж /нигүүлсэнгүй сэтгэлийг ийн дүрсэлдэг/ уг цэцгээс Цагаан Дарь эх, Ногоон Дарь эх төржээ. Тэд Жанрайсигт туслах үүрэгтэй болно.
Лянхуан судар буюу Үнэнхүү ёс журмын лянхуа /Саддарма пундарика/ судрыг Их хөлгөний урсгалынхан Буддагийн сүүлчийн сургаал хэмээн онцгойлон үзэж, оройлон дээдэлдэг болно. Энд хүн бүрийн авьяас чадварт зориулан үнэнд хүрэх харилцан адилгүй арга замууд болох упая хэмээн сонгомол аргачлалуудын тухай өгүүлсэн байдаг. Ингэснээр хүн бүр ижил замаар замнах албагүй, хүн бүр өөрт тохирсон арга замаар замнах учиртайг өгүүлсэн практик ач холбогдолтой сургаал хэмээн үздэг.
Хятад, Япон орнуудад буддын шашин дэлгэрснээр хоёрын зэрэг шинэ урсгалыг бий болгосон бөгөөд эдгээрийг энхжингийн орны буддизм гэх ба Хятадад Чань, Японд Зэн нэрээр дэлгэрчээ. МЭ-ний 2-р зуунд бичигдсэн Сукхавативьюха-гийн хоёр сударт энхжингийн орон болох Сугавад хэмээх зовлон зүдүүрээс ангид орших газар орныг дүрсэлжээ. Сугавад бол оюун сэтгэлээ хөгжүүлэх бололцоо цөм бүрдсэн Буддагийн үүсгэсэн газар болно. Амар амарлингуй /суккха/ бялхсан энхжингийн орон нь бүх зүйл нь дуккха-д өртсөн /сэтгэл ханамжгүй байдал ноёлсон/ сансар оршихуйтай эсрэгцэн оршино.
Улмаар МЭ-ний 5-6р зуунд Сукхавативьюха-гийн судар Хятадад түгснээр буддын шашны өвөрмөц нэгэн урсгал үүсжээ. Энэ урсгалынхан Амитаба буюу Цаглашгүй гэрэл, нигүүлсэнгүй Буддагийн /Японоор Амида/ энхжингийн орныг эрхэмлэн дээдэлнэ. Хүн амьсгал хураах тэрхэн мөчдөө энэ бурхны нэрийг арвантаа дуудахад Будда тэр даруй өөрийн дүрээр бий болоод тухайн хүнийг Сугавадид хөтлөх болно хэмээдэг. Ингэснээр хүн энэ насандаа гэгээрэлд хүрч чадахгүй ч гэгээрэлд тэмүүлсээр насан эцэслэх үед бурхан туслах болно гэсэн утгатай.
13-р зуунд Японд амьдарч байсан буддын багш Нитирэн Дайшониний дагагчид энэхүү урсгалыг даган мөрдөж “Наму Мёхо Рэнгэ Кё” тарнид анхаарлаа төвлөрүүлж ахин дахин уншсаар бие сэтгэлээ ариусгаж, ахуй амьдралаа өөд нь татахын зэрэгцээ мэргэн ухаанд тэмүүлж, өршөөл нигүүлслээ хөгжүүлнэ гэжээ.
Чань /хятад/ Зэн /япон/ үгс нь Энэтхэгийн дьяна /даян/ буюу бясалгал гэсэн утгатай үг юм. Энэ нь тухайн нутагт 4-р зууны үед Энэтхэгт амьдарч байсан лам Бодьдармагийн сургаалд үндэслэсэн бясалгалын сургууль үүссэнтэй холбоотой. Бодьдарма нь буддын шашны ёс заншлыг баримталж буй хүмүүс ариун судруудад хэтэрхий ихээр хүлэгдэн баригдаж байна хэмээн шүүмжлэлтэй хандаж хүн оюун ухамсраа сайтар ажиглаж зүрх сэтгэл рүүгээ өнгийснөөр Буддагийн сургаалыг ойлгох боломжтой гэсэн юм. Ном судар эргүүлж унших шаардлагагүйгээр зөвхөн бясалгал хийн анхаарлаа төвлөрүүлснээр Буддаг нээнэ хэмээн ихээхэн хялбарчилсан энэ аргачлал нь хятадуудад ихээр таалагдаж хурдан дэлгэрсэн болно.
Буддын шашин 650 оны үед Төвдөд дэлгэрсэн боловч тухайн үеийн ихэс дээдсийн ивээлд багтсан бон хэмээх бөөгийн хэв шинжтэй шашинд дарагдан зуун жилийг элээжээ. 817-836 онд төр барьсан Ралпачан хааны үед /Ландарм хаан/ бон шашныг халж буддын шашныг эрхэмлэжээ. Энэ үеэс сүм дуган олноор байгуулж, буддын ариун судруудыг сайтар судалж орчуулахаар Энэтхэгээс багш залж байв. Төвдийн лам Падмасамбава нь Энэтхэгээс бурхны шашинг дэлгэрүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэдэг.
Буддын шашин Төвдөд зөвхөн Энэтхэгээс нэвтэрсэнгүй Хятадаас ч орж ирсэн боловч Хятадаас орж ирсэн урсгал нь төдийлөн дэлгэрээгүй нь Хятад Төвдийн хоорондох харилцаа сайнгүй байсантай холбоотой. Төвдийн соёл олон зуун жилээр хаалттай байснаар Их хөлгөний урсгалыг мянга гаруй жил үрслүүлж, өөрийн гэсэн өнгө аястай болоход чухал нөлөө үзүүлсэн гэдэг. 1959 онд Хятадууд Төвдөд нэвтэрснээр Төвдөд хадгалагдаж байсан эртний ховор нандин судруудыг дэлхий мэдэх болжээ. Хятадууд Төвдөд халдсанаар олон лам нар Энэтхэг, Баруун дүрвэн гарч улмаар Их хөлгөний ёс дэлхий дахинаа түгэн дэлгэрч эхэлжээ.
Одоогийн байдлаар Төвдөд өөр өөрийн гэсэн аман болон бичгийн сургаалтай ньингма /нямапа/, кагьюд /гармапа/, сахья /сажапа/, гэлүг /гэлүгпа/ хэмээх 4 урсгал байна. Мөн Буддагийн эргэцүүлэл бүхий Ганжуур, шастирын товчоон бүхий Данжуур хэмээх хоёр их хөлгөн судар байна. Түүнээс гадна бурхны сургаалыг тайлсан маш их судруудыг дэлгэн харуулжээ. Их хөлгөний урсгал хэрэв Төвдөд дэлгэрээгүй бол одоог хүртэл уламжлагдан ирэхгүй байсан гэдгээрээ Төвдийн шашин ихээхэн ач холбогдолтой болно.
